Akcja toczy się w ciągu niecałych dwóch lat - 1878- 1879. narrator i Ignacy Rzecki w swoim pamiętniku wielokrotnie odwołują się do wydarzeń historycznych. Zawarte są autentyczne wydarzenia polityczne, a także wspomniany w powieści wypadek: zawalenie się domu przy ulicy Wspólnej 36 miało miejsce 27 października 1878roku. Oprócz tego w Lalce narrator Rzecki wraca do lat dzieciństwa( lata 30), a nawet do czasów epoki napoleońskiej. Dzięki wprowadzeniu Pamiętnika starego subiekta powieść ta ma perspektywę historyczną. Dzięki temu czas fabularny obejmuje bez mała 50 lat, na przestrzeni których rozegrały się losy tych, którzy walczyli w powstaniach, a którzy potem stali się rzemieślnikami, handlarzami czy kupcami.
Miejsce akcji to przede wszystkim Warszawa, ale są epizody, które rozgrywają się w Zasławku czy w Paryżu( podczas podróży Wokulskiego). Autor bardzo dokładnie opisuje stolicę, ulice, wystawy sklepowe, zabytki, co sprawia, że Lalka mogłaby posłużyć jako przewodnik po Warszawie.
Tytuł można interpretować na wiele sposobów:
1. Lalką może być Izabela Łęcka – zawsze ładnie ubrana, zadbana, bawiąca się uczuciami, pusta w środku, bez uczuć, bez serca. Nawet sama prezesowa Zasławska porównuje współczesne kobiety do lalek:
„Co mnie jednak dziwi najmocniej – prawiła – to okoliczność, że na podobnych lalkach nie poznają się mężczyźni”.
2. Motyw lalki związany jest również z osobą starego subiekta Rzeckiego, który bawił się lalkami w sklepie Wokulskiego. Owe zabawki mogą w symboliczny sposób personifikować prawa i zasady w środowisku arystokracji. Jak powszechnie wiadomo nakręcane lalki wykonują wciąż te same ruchy, przez co nie są w stanie niczym zaskoczyć. Podobnie jak świat arystokracji, który przypomina teatr lalek.
3. Lalki metafizyczne - czyli te same lalki, które nakręcał Rzecki, ale można dopatrywać się głębszej interpretacji. Otóż jak stary subiekt przypatruje się zabawkom wygłasza myśli filozoficzne:
Marionetki!... Wszystko marionetki!...Zdaje im się, że robią, co chcą, a robią tylko, co im każe sprężyna, tak ślepa, jaki one...
Obserwując tańczące marionetki Rzecki dochodzi do wniosku, że świat ludzki podobny jest do świata, w którym żyją lalki. Dlatego jego wypowiedź sugeruje, że nasz żywot wyraźnie podporządkowany jest mechanizmom i sile metafizycznej. Człowiek jest czymś w rodzaju lalki metafizycznej, naiwnie wierzącej, że sam kieruje własnym losem. W rzeczywistości każdy z nas jest manekinem kierowanym przez siły wyższe, tytułową lalką, której wyczerpią się baterie, czy zabraknie tego, który będzie nią kierował. Dlatego Rzecki na kartach pamiętnika zastanawia się: czy naprawdę jest jaki plan, wedle którego cała ludzkość posuwa się ku lepszemu, czyli też wszystko jest dziełem przypadku, a ludzkość czy nie idzie tam, gdzie ją popchnie większa siła?
Historia w Lalce
Prus wielokrotnie na kartach powieści wraca do wydarzeń historycznych. Przywołuje epizody z epoki napoleońskiej, która widoczna jest w Lalce dzięki Rzeckiemu, który twierdził, że :
„Niesprawiedliwość dopóty będzie władać światem , dopóki nowy Napoleon nie urośnie”.
W Napoleona wierzył ojciec pana Ignacego i młody Mincel, według których bonapartyzm to potęga. Prus czyni aluzje do powstań narodowych, do listopadowego i styczniowego, a także do rewolucji węgierskiej z 1848 roku. W powstaniu listopadowym walczył stryj Wokulskiego, zaś w styczniowym sam Wokulski, za co został zesłany na Syberię.
Motywy występujące w Lalce
ARKADIA - posiadłość prezesowej Zasławskiej jest oazą swojskości, piękna i spokoju. Zasławek otoczony jest bujnymi lasami, obfitującymi w grzyby i jagody, zachęcającymi do przejażdżek, spacerów i rozmów na łonie natury.
CIERPIENIE - cierpi Wokulski, bo kocha kobietę, która nim gardzi i uważa za kogoś gorszego od siebie. Pani Stawska cierpi, bo kocha Wokulskiego, ale wie, że jest to miłość nie odwzajemniona i nigdy odwzajemniona nie będzie.
DOM - dom Rzeckiego z czasów młodości, w którym najważniejszymi postaciami byli : ojciec z jego kultem Napoleona oraz ciotka. W kamienicy Łęckich różne domy, będące ilustracjami warunków życia wielu warstw społecznych. Dom Łęckich, w którym zachowuje się pozory dawnej świetności; żyje się na kredyt, a do płacenia długów dla upominających się natarczywie Żydów wzywa się Wokulskiego.
MIASTO - Warszawa ukazana została jako różnorodna przestrzeń życiowa, gdzie się kocha, zdradza, tęskni, marzy, załatwia interesy, bankrutuje. Rzecki jako urodzony warszawianin nie potrafi żyć bez swego miasta- zdecydowany na wyjazd, wychodzi z pociągu tuż przed odjazdem. Prus opisał wiele ulic, miejsc, zabytków stolicy, czynił to ze szczególną dokładnością, że słusznie mówi się, że Warszawę można zwiedzać z Lalką jako przewodnikiem. Innym miastem jest Paryż- miejsce dobrobytu, gromadzenia i pomnażania dóbr. To miasto szans rozwoju, nauki.
MIŁOŚĆ TRUDNA - spóźniona miłość Wokulskiego jest uczuciem destrukcyjnym, które prowadzi do klęski bohatera. Zakochany w Izabeli Łęckiej, rozpieszczonej arystokratce, nie znajduje dla siebie miejsca w jej świecie. Izabela nigdy nie odwzajemni tego uczucia, ponieważ potrafi kochać tylko siebie. Wokulski mami się jednak złudzeniami małżeństwa.
PRACA - Wokulski dochodzi do fortuny nie tylko dzięki spadkowi po żonie, ale przede wszystkim dzięki pracy własnych rąk. Jako młodzieniec jednocześnie uczy się i pracuje, by zarobić na utrzymanie. Nawet już jako człowiek bogaty, chodzi codziennie do sklepu, by przejrzeć księgi rachunkowe.
PRZYJAŹŃ - spośród wielu przyjaciół Wokulskiego najbardziej oddany mu jest Ignacy Rzecki. W przeszłości wpajał mu ideały patriotyczne, zawsze był po jego stronie, choć często nie pojmował decyzji Wokulskiego. Innym przyjacielem jest również doktor Szuman, którego poznał podczas pobytu na Syberii.
Plan losów Stanisława Wokulskiego
1. Utrata dorobku przez rodzinę Wokulskich
2. Praca u Hopfera w winiarni,
3. Nauka w Szkole Przygotowawczej i Szkole Głównej
4. Rezygnacja ze studiów, udział w powstaniu styczniowym, zesłanie do Irkucka
5. Przybycie do Warszawy , poszukiwanie pracy
6. Praca u Mincla w sklepie
7. Śmierć pracodawcy i ślub z wdową po nim
8. Śmierć żony
9. Spotkanie z Izabelą w teatrze
10. Zdobywanie majątku za wszelką cenę, wyjazd na wojnę rosyjsko- turecką
11. Powrót do stolicy z dużą sumą pieniędzy
12. Nieustanne próby zbliżenia się do ukochanej
13. Działalność handlowa: praca w nowo otwartym sklepie, interesy z Suzinem, pomoc dla potrzebujących( Maria, Węgiełek)
14. Wyjazd do Paryża, spotkanie z profesorem Geistem, powrót i kolejne próby zdobycia Izabeli
15. Próba samobójstwa z powodu źle ulokowanych uczuć
16. Powrót do Warszawy, zobojętnienie na otaczający go świat
17. Niespodziewane zniknięcie bohatera
18. Różne wersje dalszych losów Wokulskiego
· Wyjazd do Paryża i współpraca z profesorem Geistem,
· Wyjazd za granicę i rozpoczęcie nowego życia
· Samobójstwo w ruinach zamku w Zasławiu
Wątki
1. Wątek miłosny – historia miłości Wokulskiego do Izabeli Łęckiej
2. Wątek historyczny – tło wydarzeń politycznych
3. Charakterystyka poszczególnych warstw społecznych
4. Zderzenie idei romantycznych i pozytywistycznych
Wątek miłosny - dotyczy perypetii miłosnych Stanisława Wokulskiego i Izabeli Łęckiej. Gdy bohater ujrzał ukochaną w teatrze, jego życie zmieniło się nie do poznania. Od tej pory Izabela była najważniejszą osobą w jego życiu. To dla niej postanowił się wzbogacić i dlatego też wyjechał na wojnę bułgarsko-turecką, zaczął uczyć się języka angielskiego, a także stracił ciężko zarobione pieniądze, kupując zniszczoną kamienicę i ratując jej zadłużonego ojca od całkowitego bankructwa. Kiedy zrozumiał, jaką osobą jest jego wybranka, próbował wypędzić ją ze swego serca. Jednak to nie było takie proste. Bo jak mówiła prezesowa:
„ Bywają wielkie zbrodnie na świecie, ale chyba największą jest zabić miłość”.
